Człowiek w lustrze nowoczesnej techniki

• Strona główna

Wstęp

Poznaj samego siebie -- te słowa wyryto nad wejściem do wyroczni delfickiej, słynącej z niejasnych podpowiedzi i zaleceń. Dziś -- całe stulecia później -- nadal je powtarzamy. Nakaz pozostaje jednakowo aktualny, choć mimo pozornej prostoty, sprawia nam niesłychane trudności. Bo skąd brać wiedzę o sobie, skoro nawet własnej twarzy nie jesteśmy w stanie zobaczyć bez pomocy z zewnątrz. Stąd od pradawnych czasów zdobywamy samowiedzę przyglądając się własnym odbiciom -- w powierzchni wody, w innych ludziach, w zwierciadłach. Właśnie lustra są szczególnie interesujące -- są bowiem przykładem tego, jak bardzo w proces samopoznania zaangażowane są osiągnięcia techniki. Jakże chętnie korzystamy z pomocy technologicznych, jakże im ufamy... Gdy patrzę na siebie, widzę tylko fragmenty swej postaci -- całą prawdę odkrywa dopiero fotoaparat czy kamera. Gdy mówię, słyszę swój głos zniekształcony przez drgania czaszki -- dopiero magnetofon zdradza mi jest prawdziwe brzmienie. Swoje wnętrze poznajemy dzięki prześwietleniom rentgenowskim, USG, EKG, EEG i tym podobnym. Prawdy o swojej psychice też nie odnajdę na drodze introspekcji -- mogę poznać samego siebie tylko działając w otaczającym mnie świecie. A całe moje otoczenie, będące tak ważnym punktem odniesienia, również jest zdominowane przez wszechobecną technikę -- to ona nadaje kształt naszemu "naturalnemu" środowisku. Beton, telewizja, Internet, samochód są bardziej oczywiste niż przyroda. W takim właśnie świecie próbujemy określić własne miejsce, poznać siebie.

Technika, ze względu na swą wszechobecność, jest jedną z najistotniejszych płaszczyzn odniesienia dla współczesnego człowieka. Nie sposób jej ignorować, gdy jej gwałtowny rozwój stawia nas wobec coraz to nowych wyzwań. Ona przeobraża wszystko co znamy, i zmusza nas do dostosowywania się. Zmienia nas i nasz świat, a my nie potrafimy tego uniknąć. Jak mocno zmieniła się nasza sytuacja egzystencjalna? Czy jest to zjawisko pożądane, czy raczej powinniśmy z nim walczyć? Czy technika jest błogosławieństwem czy raczej przekleństwem? W niniejszym tekście pragnę naszkicować spór o wpływ techniki na człowieka. W takich przypadkach dobrze jest zacząć od najbardziej skrajnych stanowisk, co pozwala przedstawić problem w sposób nieco przerysowany, ale za to wyraźny.

Najbardziej ogniste spory toczą zwolennicy techniki z jej przeciwnikami. Stanowisko technofilów przedstawimy na przykładzie nurtu zwanego transhumanizmem, natomiast przykładem technofoba będzie tu Theodor Kaczyński, znany zapewne szerzej jako Unabomber. Za wyborem tych akurat poglądów przemawia nie tylko ich radykalność, ale także to, że w obu przypadkach rdzeniem teorii są pod wieloma względami przeciwstawne teorie człowieka. Spróbujemy je tu wydobyć, co pozwoli odpowiedzieć na pytanie: jak zmienił naszą sytuację gwałtowny rozwój technologiczny?

Poza człowieka

Początku transhumanizmu można dopatrywać się w pochodzących z lat siedemdziesiątych tekstach F. M. Esfandiarego (poźniej podpisującego się jako F.M. 2030). Jako jeden z pierwszych pisał o transludziach (transhuman}, będących kolejnym ogniwem w ewolucyjnym łańcuchu. Ludzie, będący efektem naturalnej ewolucji, posiadają dość przypadkowe cechy i mogą je zmieniać w niewielkim zakresie. Ostatnimi czasy jednak, dzięki ogromnemu postępowi technologicznemu, pojawiły się nowe możliwości. Dzięki zastosowaniu technicznych rozwiązań takich jak implanty, protezy, ale i dzięki rosnącej synergii biosfery z technosferą, możliwe staje się uzyskanie niemal absolutnej zdolności modyfikowania i projektowania samego siebie. Mianem transludzi określa Esfandiari tych, którzy wzięli we własne ręce odpowiedzialność za swój dalszy rozwój. I korzystając z wszelkiej dostępnej pomocy, dążą do udoskonalenia siebie samego. Ostatecznym celem jest osiągnięcie stanu postludzkiego.

Na pierwszy rzut oka widać tu wyraźne związki z myślą Nietzschego. Już w Tako rzecze Zaratusztra mogliśmy przeczytać, że człowiek jest etapem przejściowym, czymś, co należy przekroczyć. Akrobatą stąpającym ostrożnie na linie roziągniętej pomiędzy zwierzęciem a nadczłowiekiem. Ale F.M.2030 i jemu następcy dodają tu nowy element -- obiecują pełną kontrolę nad dalszą ewolucją. Zaś głównym sojusznikiem, który umożliwi spełnienie tej obietnicy, jest technika. Transhumaniści odwołują się tu do wielu istniejących lub też dopiero planowanych technologii, takich jak inżynieria genetyczna, sztuczna inteligencja czy nanotechnologia. Ich zdaniem dorobek naukowy należy wykorzystać w procesie ulepszania samych siebie. Wiedza i technika odpowiednio wykorzystane mogą nas przeprowadzić od stanu ludzkiego do postludzkiego.

Skala proponowanych przez transhumanistów zmian jest niemal nieograniczona. Wśród siedmiu poprawek do ludzkiej konstrukcji, które znajdujemy w spisanym przez Maxa More'a Liście do matki natury znajdujemy między innymi takie oto zalecenia: należy wyeliminować starzenie się i śmierć, zwiększyć zasięg zmysłów, pamięć i inteligencję, oraz wszystkie fizyczne i umysłowe zdolności, uzyskać lepszą kontrolę nad emocjami oraz znaleźć środki przezwyciężenia ograniczeń organizów organicznych (zbudowanych na bazie węgla) poprzez uzyskanie zespolenia z maszynami. Te pomysły mogą sprawiać wrażenie pochodzących raczej z powieści science fiction, jednak nie da się ukryć, że większość tych postulatów jest już częściowo realizowana. Średnia życia znacznie się wydłużyła, przede wszystkim dzięki rozwojowi medycyny. Mikrofony, mikroskopy, szkła kontaktowe już teraz wzmacniają nasze zmysły. Znamy substancje chemiczne, które zwiększają siłę czy zdolność koncentracji. Łykając Prozac możemy poprawić swoje samopoczucie. Wreszcie potrafimy już łączyć ciała organiczne z mechanicznymi -- plomby, protezy czy sztuczne zastawki serca już niewielu szokują. Wiele wskazuje na to, że wizje transhumanistów są bliższe realizacji, niż nam się wydaje. Nie sposób ich zignorować, zwłaszcza że szybki postęp techniczny wciąż urzeczywistnia kolejne pomysły.

Transhumaniści nie chcą przypadkowego rozwoju, jaki oferowała nam ewolucja. Uważają, że sami musimy wytyczyć ścieżkę własnego rozwoju. I tu nie możemy działać na oślep, lecz powinniśmy oprzeć się na wyraźnie określonym systemie aksjologicznym. Pośród transhumanistycznych wartości królują racjonalność, która ma chronić przed ślepą wiarą i bezkrytycznym dogmatyzmem oraz techno-optymizm, który każe przyjmować postęp techniczny z entuzjazmem i wiarą w możliwość pozytywnego wykorzystania osiągnięć techniki. Naturalnie racjonalność i optymizm to tylko aksjologiczny rdzeń transhumanizmu. Wyliczać można znacznie dłużej. Na przykład twórcy extropianizmu -- jednego z najdynamiczniej rozwijających się nurtów transhumanizmu -- wskazują na siedem prowadzących ich wartości: nieustanny postęp, samo-transformacja, praktyczny optymizm, inteligentna technologia, otwarte społeczeństwo, samo-sterowanie, racjonalne myślenie [Por. Max More, Principles of Extropy 3.1., URL: http://www.extropy.org/principles.htm]. Łatwo dostrzec naturalistyczny i pragmatyczny kręgosłup ich aksjologii.

Zauważmy jak mocno transhumaniści afirmują technikę. Bez lęku, z niemal bezkrytycznym optymizmem, poddają się jej wpływowi. I chcą z niej skorzystać po to, by urzeczywistnić własną wizję człowieczeństwa. A wizja ta zakłada odrzucenie wszystkiego, co ich zdaniem zbędne -- wszystkich słabości i niedoskonałości rodzaju ludzkiego. Przestaniemy być ludźmi, co jednak ich zdaniem nie oznacza utraty człowieczeństwa -- ono nie tkwi wszkaże w naszych słabościach, lecz w ambicjach, które mamy. Pragnienie doskonałości jest jak najbardziej ludzkie. Pozostaje jednak problem tego, jak ową doskonałość zdefiniujemy. Przeciwnicy techniki wyobrażają ją sobie zupełnie inaczej.

Poza cywilizację

Po drugiej stronie barykady odnajdujemy równie skrajne wizje. Ta, którą się tu posłużymy jest radykalna nie tylko ze względu na pojawiające się w niej treści, lecz także ze względu na ich autora. Theodore Kaczyński kojarzony jest przede wszystkim z serią zamachów przy użyciu wybuchających przesyłek pocztowych, których dokonywał od 1978 roku. Unabomber -- taki przydomek nadano nieznanemu zamachowcy -- przez blisko dwadzieścia lat pozostawał nieuchwytny dla organów ścigania. W 1995 roku przesłał do redakcji kilku czasopism tekst Industrial Society And Its Future, którego publikacja miała zapobiec dalszym zamachom. W swym manifeście przedstawił ostrą, ale też miejscami bardzo przenikliwą krytykę świata po rewolucji przemysłowej. Zarysujmy najistotniejsze tezy zawarte w tym kontrowersyjnym tekście.

Wpływ techniki na nas, na nasze środowisko i społeczeństwo, jest przeogromny. I jak łatwo się domyślić -- niszczący. Świat, jaki powstał za sprawą postępu technicznego, czyni nas wszystkich nieszczęśliwymi. I tej sytuacji nie jest w stanie zmienić żadna reforma. Tylko totalna rewolucja, polegająca na całkowitym odrzuceniu wszelkiej technologii, mogłaby oddać ludziom ich wolność, autonomię i szczęście.

Zdaniem Kaczyńskiego podstawową i niezbywalną potrzebą każdego człowieka jest doświadczanie procesu mocy. By w pełni go przeżyć, konieczne jest przejście trzech kolejnych faz. Są to potrzeba, wysiłek i zaspokojenie. Musimy mieć cel, którego osiągnięcie powinno być okupione dużym wysiłkiem. Osiągnięcie go pozwala zamknąć proces, zaspokajając zarazem najistotniejsze z ludzkich pragnień. Dawniej celem przeprowadzającym nas poprzez proces mocy była zwykła chęć przeżycia. Nawet zdobycie pożywienia wymagało sporego nakładu sił. Konieczne było znalezienie lub upolowanie czegoś jadalnego -- rzadko przychodziło to z łatwością. Ale właśnie wysiłek włożony w działanie owocował poczuciem satysfakcji, a zarazem ogólnym zadowoleniem z życia.

W nowoczesnym świecie człowiek nie ma już możliwości przechodzenia przez proces mocy. Wszak by dziś zdobyć pożywienie wystarczy pójść do supermarketu. To jestjednak zbyt łatwe, by dać człowiekowi choćby cień dumy odczuwanej przez myśliwego, powracającego z udanego polowania. Potrzeby, które kiedyś wymagały wielkich starań, dziś zaspokajamy bez trudu. Kultura dostarcza nam wprawdzie szeregu celów zastępczych, ich realizacja jednak nie daje -- i nie może dać -- pełnej satysfakcji. Możemy dążyć do bogactwa lub sławy, robić karierę akademicką albo marzyć o złotym medalu olimpijskim -- wszystko to niewątpliwie wymaga wysiłku. Jednakże, jak zauważa Kaczyński, gdy takie dążenia zostają zrealizowane, pozostawiają po sobie pustkę. Dzieje się tak dlatego, że to nie są potrzeby prawdziwe, płynące z naszej natury. To ledwie namiastki. Dodać też trzeba, że często wzorce i ideały podsuwane nam przez kulturę, leżą poza granicami naszych możliwości. Nigdy nie będziemy mieli wystarczająco ładnego mieszkania, odpowiednio dobrego samochodu, dość bogatej biblioteczki -- długo można by wymieniać. Tych potrzeb po prostu nie można w pełni zaspokoić. A to prowadzi do frustracji powodowanej tym, że rozpoczętego procesu mocy nie można zamknąć.

W efekcie rozbicia procesu mocy ludzie są nieszczęśliwi. A tu problem się nie kończy. Kolejna, fundamentalną ułomnością współczesnego życia, jest brak miejsca na autonomię. Kaczyński twierdzi, że ludzie zostali odarci z możliwości samostanowienia. Nie czują już, że sami sobie wyznaczają cele, sami je realizują, posiadając nad swoją działalnością kontrolę. W czasach zdominowanych przez technikę, nie może istnieć już nawet złudzenie niezależności. System społeczny w którym żyjemy, zniszczył je doszczętnie.

Dla autora Industrial Society And Its Future takie właśnie są główne przyczyny społecznych i psychologicznych problemów -- ludzie są zmuszeni żyć w warunkach radykalnie odmiennych od tych, w których (i dla których) ewoluowali. A przy tym otoczenie zmienia się tak szybko, że elastyczność naszego gatunku wystawiona jest na wielką próbę. A winę za to wszystko ponosi nowoczesna technika, która zamiast rozwiązywać problemy, zaczęła je stwarzać.

Technika towarzyszy nam od prawdawnych czasów, lecz dopiero po rewolucji przemysłowej sytuacja stała się naprawdę zła. Wtedy właśnie technika przeobraziła się w znaczący sposób, który przyniósł wiele negatywnych konsekwencji. Nastąpiło wtedy przejście od -- jak to nazywa Kaczyński -- techniki małej skali do techniki zależnej od organizacji. Elementy techniki zależnej to te wszystkie wynalazki, które mogą funkcjonować wyłącznie w ramach pewnego systemu technicznego. Przeprowadźmy mały eksperyment myślowy. Wyobraźmy sobie, że przeprowadzamy się w miejsce zupełnie odcięte od tak zwanej zachodniej cywilizacji. Z jakich osiągnięć cywilizacji, które tu wydają się niezbędne czy choćby przydatne, bylibyśmy zmuszeni zrezygnować? Musimy obyć się bez telewizji, radia, czy magnetofonu -- pozbawione prądu, poza zasięgiem nadajników nie zdadzą się na wiele. W kuchni będziemy musieli obyć się bez lodówki, kuchenki gazowej, elektrycznej czy mikrofalowej, czajnika bezprzewodowego, tostera itd. Nie będzie pralki, komputera, grzejników, bieżącej wody. Telefon, zarówno komórkowy jak i stacjonarny, jest nam równie zbędny -- znajdziemy się wszak poza zasięgiem jakiejkolwiek sieci telefonicznej. Samochód będzie równie bezużyteczny z dala od stacji benzynowych. Wszystkie te rzeczy są przykładami techniki uzależnionej od organizacji, mogą funkcjonować tylko w odpowiednio ukształtowanym otoczeniu. Bez niego ich istnienie nie ma sensu. Dlatego też by maszyny systemowe mogły sprawnie funkcjonować, konieczne było odpowiednie dostosowanie środowiska -- tego samego, w którym żyją ludzie. A to często prowadzi do konfliktów, które z reguły rozwiązywane są z korzyścią dla maszyn. Mówiąc dokładniej -- najistotniejsze okazuje się dobro systemu. Jego zachowanie stało się nadrzędnym celem. Jednostki musiały zrezygnować z autonomii, by system trwał.

Wyjście z tej sytuacji jest tylko jedno -- odrzucenie całej rzeczywistości wykreowanej przez nowoczesną technikę. Nie istnieje inny sposób uzdrowienia sytuacji. W takim świecie człowiek nigdy nie będzie spełniony, zaś częściowa reforma i dostosowanie systemu do naszych potrzeb, jest mrzonką. Pozostaje rewolucja i całkowite zniszczenie świata zaawansowanej, systemowej techniki.

Podobne tezy pojawiają się również w pismach innych autorów nazywających siebie technofobami lub neoluddystami. Głoszą oni, iż człowiek i nowoczesna technika nigdy nie będą w stanie bezkolizyjnie współistnieć. Pojawiają się różne uzasadnienia. Kaczyński opierał swą teorię na naturalistycznej koncepcji człowieka -- istnieje nieuniknione napięcie pomiędzy naszą naturą, wytworzoną przez stulecia ewolucji, a techniką. Ale naturalizm nie jest tu konieczny -- fundamentem dla technofobów bywają też inne wizje człowieka. Punktem odniesienia, to jest tym, co zagrożone, może nie być natura, lecz na przykład dusza, godność itp. Zawsze źródłem problemu będzie coś, co nazwać można istotą człowieczeństwa. Utrata tego może być zdaniem neoluddystów wielką tragedią ludzkości.

Ku człowieczeństwu

Jest punkt, w którym zbiegają się poglądy transhumanistów i Kaczyńskiego -- pod wpływem techniki zmienił się świat, w którym żyjemy. A w takim świecie człowieczeństwo jakie znamy traci rację bytu. Rozprzestrzeniająca się technika sprawia, że nie możemy być dłużej tacy, jacy jesteśmy. Technika zmusza nas poszukiwania nowej tożsamości. Transhumanistów to cieszy -- wyglądają tej zmiany, chcą ją przyspieszać i kontrolować. Neoluddystów to martwi, bo kiedy przestaniemy być ludźmi, czym będziemy? Transhumaniści widzą w technice narzędzie wspierające starania o przekroczenie człowieczeństwa. Neoluddyści widzą w niej coś, co nas z człowieczeństwa ograbi. Jedni i drudzy zaskakująco zgodnie twierdzą, że najnowsza technika jest nie do pogodzenia z tym, kim (czym) obecnie jesteśmy. Człowiek współczesny, uwikłany w technologię, musi na nowo odnaleźć siebie. Filozofia, która z tak fundamentalnymi pytaniami mierzy się od tysiącleci, zdaje sie być tak potrzebna, jak nigdy wcześniej. A przy tym ma już od lat przygotowane odpowiedzi na szereg pytań, które mogą cisnąć się na usta każdemu, kto czuje niepokój, widząc swoje odbicie w lustrze technologii.

Punktem wyjścia jednej z możliwych dróg jest spostrzeżenie dotyczące samej natury problemu. Zdawać się może, że technika wytworzyła jakościowo nową sytuację, która stanowi wielkie zagrożenie dla naszego człowieczeństwa. Ale łatwo dostrzec, że tezy głoszone przez technofilów i technofobów mają bardzo długie tradycje. Wszak transhumanistyczne marzenie o przejściu w stan postludzki w istocie swej niewiele różni się od znanych ludziom od tysiącleci marzeń o transcendencji. Gnostycy, alchemicy i mistycy, renesansowi humaniści, poszukiwacze wiedzy ezoterycznej, ale też choćby współczesni psychologowie transpersonalni -- wszyscy oni od tysiącleci poszukują drogi do udoskonalenia siebie samego. Celem zawsze miało być pozostawienie w tyle niedoskonałych elementów samego siebie -- w zależności od wyznawanej doktryny mogły to być ciało, przesądy, nawyki, represyjne mechanizmy obronne ego itp. Wszystko po to, by wykroczyć poza doczesność, poza człowieczeństwo właśnie. Wszystko po to, by zrealizować stosowny ideał. Podobnie, tezy technofobów są tylko nową formą powtarzanych od tysiącleci nauk o upadku człowieka. Złoty wiek opisywany w opowieściach starożytnych, czasy przed chrześcijańskim grzechem pierworodnym czy taoistycznym "wielkim rozdzieleniem" -- to tylko warianty jednej opowieści, w której ludzie utracili doskonałość i szczęście.

Dla pierwszych technika będzie kolejnym narzędziem samodoskonalenia się, dla dla drugich -- przyczyną upadku. A przecież zawsze byli tacy, którzy chcieli ludzkość udoskonalić i tacy, którzy twierdzili, że tak doskonali jak kiedyś, to już nigdy nie będziemy. Szerokie spektrum teorii tylko pozornie rozkłada się pomiędzy uwielbieniem techniki i nienawidzeniem jej. Prawdziwy spór toczą ze sobą ci, którzy wierzą w to, że doskonali już byliśmy oraz ci, zdaniem których dopiero tacy będziemy. Wspólnym rdzeniem wszystkich tych teorii jest przekonanie o ułomności człowieka. Technika sama w sobie nie jest głównym źródłem problemu -- nie jest tak, że jej pojawienie się spowodowało kryzys. Gdyby nie było techniki, czy może raczej -- gdy nie było techniki, człowiek i tak był niezadowolony ze swojego stanu. To głębokie poczucie własnej niedoskonałości od pradawnych czasów powoduje kryzys. Technika sprawiła tylko, że wyraziliśmy go w nowych kategoriach.

Łatwo wskazać zestaw filozoficznych strategii mierzenia się z problemem ludzkiej niedoskonałości -- wszystkie wspierane wiekami tradycji. Filozofowie-moraliści znajdą tu przestrzeń dla konstruowania niezliczonych propozycji poprawiania człowieka. Optymiści będą podsuwać zestawy wartości, wyidealizowane wzorce życia, które mają stać się wskazówką. Pesymiści wyliczą różne formy umęczania się, pokutowania, a także wytłumaczą nam co dokładnie utraciliśmy -- wszystko to, by wspomóc nasz powrót do doskonałości. Znajdą się oczywiście również tacy, którzy będą twierdzić, że doskonali jesteśmy właśnie tu i teraz. Bardziej pragmatycznie nastawieni filozofowie stworzą zestawy dyrektyw, które będą służyć pomocą w codziennym życiu. Nauczą nas jak korzystać z osiągnięć techniki, by nie niszczyła ona w nas zbyt wiele. Być może opracują zasady bezpieczeństwa i higieny życia z techniką. Natomiast filozofom o mniej kaznodziejskiej naturze przyjdzie powtórzyć kilka fundamentalnych pytań, które od tysiącleci się nie zmieniły.

Lustro techniki pokazuje ten sam obraz, który znamy niemal od zawsze. W poglądach zwolenników i przeciwników technologii tkwi jak zadra myśl o naszej niedoskonałości. Jakie jest jej źródło? Czy to jakaś fundamentalna ułomność rodzaju ludzkiego, czy raczej efekt kulturowej indoktrynacji? To pytanie o zasadniczym znaczeniu dla naszego obrazu świata. I nie wolno nam zrezygnować z poszukiwania odpowiedzi. W labiryncie świata, pośród niezliczonych życiowych ścieżek, ta jedyna droga może nas doprowadzić do odkrycia istoty własnego człowieczeństwa. Technika może wskazywać nowe dróżki, tak jak robią to nauki, religie i światopoglądy. Lecz ostateczny cel zawsze będzie widać w prześwitach. Ten jeden nakaz, wyryty w Delfach dłonią nieznanego rzeźbiarza, nigdy nie utracił aktualności.

• Coś podobnego
• Strona główna
• Coś zupełnie innego

• Słowa napisał: Marcin Sieńko
• Data ostatniej aktualizacji: 18.11.2005